موبینگ mobing

موبینگ

نام استاد راهنما: جناب آقای دکتر فرجی ارمکی

گرد آوری: حسین جمالی مقدم

مقدمه:

شاید در 10‌سال قبل هم پیش‌بینی این میزان از بیکاری و از رونق افتادن بازار کار و کسب در کمتر تصوری می‌گنجید. امروز بیکاری در کشور چنان ابعادی به خود گرفته که نالیدن از معطل ماندن انرژی جوانان آماده به کار و هشدارِ پیامدهای تلخ آن، ترجیع‌بند ملال‌آور سخن‌سرایی‌های مسئولان و انتقادهای تحلیلگران شده است. با این همه، نکته ظریفی که در طول همه این سال‌ها از نظر‌ها پنهان مانده یا کمتر بدان پرداخته شده، تأثیر ویرانگرِ بیکاری بر محیط‌های کار و شاغلین در کشورهایی است که با معضل بیکاری گسترده روبه‌رو هستند. به عبارت ساده‌تر، بیکاری تنها معضلی مربوط به خیل بیکاران نیست و شاغلین نیز از دَمِ اژدهای بیکاری درامان نیستند! «موبینگ» یا آزار روانی در محیط کار، یکی از پیامدهای بیکاری دامن‌گستر است که خود پرورشگاه مناسبی برای انواع و اقسام بزه‌ها و جرم‌هاست. به زبان دیگر، در کشورهایی که به سبب افزایش عرضه نیروی کار و کمیابی بختِ کاریابی، با ازدیاد نیروی کار روبه‌رو هستند، نیروی انسانی در بازار کار این دست کشور‌ها از ارزش می‌افتد و این بی‌ارزش شدن، زمینه مناسبی برای سوءاستفاده و کژ رفتاری برخی صاحبان کار فراهم می‌آورد که طیف گسترده‌ای از آزار و اذیت تا تهدید به اخراج و توهین‌های پیاپی به نیروی کار را در بر می‌گیرد. با این وصف، مبالغه‌آمیز نخواهد بود اگر بگوییم یکی از دلایل اصلی بسیاری از بزه‌‌‌هایی که هر روز رکورد تازه‌ای در جامعه ما بر جای می‌گذارند، ریشه در آزار و اذیتی دارد که افراد در محیط کار متحمل می‌شوند و رد پای آن را می‌توان در خشونت مشهود در شیوه رانندگی، زدوخوردهای خیابانی، کودک آزاری، اعتیاد و... پیدا کرد. در کشورما هنوز آماری از تعداد شاغلینی که در محیط‌های کار توسط برخی کارفرمایان آزار روانی می‌بینند (موب می‌شوند) در دسترس نیست اما با نظر به این‌که در جوامع پیشرفته نیز با تمام سیاست‌هایی که برای کمرنگ‌کردن این معضل در پیش گرفته‌اند (مثلا ارایه شماره تلفنی برای مشاوره دادن به افراد موب شده تا سیاست‌های حمایتی از نیروی کار، بیمه بیکاری و...) این پدیده به درجات بسیار خفیفی همچنان پابرجاست، می‌توان با جرأت بر این ادعا پا فشرد که با توجه به این‌که موبینگ در جامعه ما هنوزمعضلی ناشناخته و پنهان است - و تا زمان به رسمیت شناخته شدن این پدیده از سوی مسئولان احتمالا راه درازی در پیش رو داریم - روزانه صد‌ها‌هزار موب شده پس از پایان ساعت اداری و بعد از تحمل جنگ روانی نابرابر در محیط کار، با اعصابی رنجور و غروری لگدمال به خانه‌ها سرازیر می‌شوند که ناچارند در چارچوب خانواده نقش مادر، پدر و همسر را نیز برعهده بگیرند! برای فهمیدن آثار و عواقب گوناگون این ماجرای غم‌انگیز شاید نیاز نباشد رنج زیادی ببریم! فقط کافی است نگاهی به صفحه حوادث روزنامه‌ها بیندازیم تا از آمارهای مُجمل! درگیری‌های خیابانی، طلاق‌های عاطفی و غیرعاطفی، کودک‌آزاری، اعتیاد والدین و... حدیث مفصلِ این داستان اندوهبار را بخوانیم.

 

موبینگ چیست ؟

موبینگ دارای تعاریف مختلفی است که به شرح ذیل بیان می گردد:

موبینگ یعنی یک نفر یا تعدادی از افراد مرتباً و برای مدتی طولانی رفتار منفی علیه دیگری انجام دهند . رفتار منفی عبارتست از آزار دادن کلامی  تهدید – توهین – تحقیر

 غیر کلامی ( پشت کردن – اخم کردن – نگاه غضب آلود داشتن )

-  تکنیک نابود کردن دیگری از طریق ترور روانی را در آمریکا و اروپا موبینگ می نامند.

-  آزار و اذیت روانی در مجموعه های اجتماعی – اداری –فرهنگی و سیاسی را در روانشناسی امروز موبینگ می نامند .معمولاً یکی یا عده ای که قدرت را در دست دارند دیگری را آنقدر تحت فشار روانی می گذارند ، تا فرد خود به خود برای رهایی از این فشار میدان را خالی کند.

- موبینگ حالتی است در محیط های اجتماعی  که چون شخص حمله را نمی بیند نمی تواند از خودش دفاع کند ، بهمین دلیل هم نمی تواند ثابت کند که از چه طریقی او را موب کرده اند . این حملات چنان نامرئی است که شخص مورد حمله به خودش شک می کند و از خودش سئوال می کند(من خیلی حساس شده ام ؟ )

به دلیل همین فشار های روانی این افراد به مرور دچار بیماریهای روان تنی می شوند (بیماری های روان تنی بیماری ها است که انسان درد جسمی دارد ولی ریشه آن روانی است و پزشک نمی تواند هیچ دلیل جسمی برای درد بیمار بیابد).

انسانها از این روشها در مدارس ، سازمانهای اداری ، شرکتهای کوچک وبزرگ استفاده می کنند برای اینکه همکار ، کارمند زیر دست یا رئیس را آزار بدهند.به این وسیله حتی کارمندان خیلی ساده می توانند باعث نابودی مقامات بالای یک سازمان بشوند. معمولاً هدف این اشخاص برنده شدن نیست بلکه آنها سادیسم دارند و فقط مایلند دیگری را با حرفهائی که پشت سرش می زنند نابود کنند . این اشخاص هرگز دیگری را بطور مستقیم مورد حمله قرار نمی دهند بلکه سعی می کنند ناشناس بمانند آنها زهر را می ریزند و صبورانه منتظر اثرش می مانند.

البته همه دشمنی ها و مشکلات محل کار را نمی توان موبینگ نامید ، مرز بین موبینگ و مشکلات معمولی در محل کار کاملاً مشخص می باشد ، زیرا هر اختلافی با سرپرست یا هر مشکلی در کار با همکاران را نمی توان موبینگ نامید.

 

 

 

مشخصات موبینگ

1-    تکرار آزار در محل کار حداقل هفته ای یکبار.

2-    آگر آزار دادن حداقل 6 ماه به طول انجامد .

3-    وقتی آزار دادن تصادفی نباشد، بلکه با نقشه و برنامه قبلی صورت بگیرد.

4-    تفاوت موقعیت شغلی آزار دهنده و آزار دیده معمولاً به نحوی باشد که موب شده نتواند از اطرافیانش کمک بخواهد و به همین دلیل نتواند بدرستی از خودش دفاع کند .

5-    هدف کاملاً مشخص باشد یا اینکه در طول موبینگ به نحوی که سایر کارمندان در گیر هستند ولی هدف موبینگ یک شخص معین می باشد .

اولین بار در سال 1986 موبینگ را محقق و روانشناس کار از سوئد دکتر Heinz Leymann عنوان کرد و کتابی هم در این زمینه نوشت ، از آن به بعد بود که سایر دانشمندان و محققین غربی سعی کردند تحقیقات در این زمینه را دنبال کنند . با این همه تحقیقات و تجربیات جمع آوری شده هنوز کافی نیست و دلیل آن هم اینستکه موبینگ را خیلی مشکل می توان بر رسی کرد و بسیاری از سازمانها بعلت اینکه نامشان خراب نشود مشکلات را بروز نمی دهند و معمولاً عنوان می کنند که در سازمان آنها چنین موردی را نمی توان یافت .

تحقیقاتی که در کشورهای اروپائی انجام شده و آماری که اعلام کرده نشان می دهد که مثلاً در کشور آلمان بین 300000  تا یکمیلیون نفر قربانیان موبینگ وجود دارند . تقریباً در هر سازمانی که 1000 نفر کار می کنند حدود 12 تا 35 نفر قربانی موبینگ می باشند ، در بسیاری از کشور های اروپایی مرکز تلفنی برای کمک به قربانیان موبینگ وجود دارد .  از بسیاری از موارد موبینگ می توان نتیجه گرفت که آغاز موبینگ معمولاً در اثر جابجایی مقامی کارمندان می باشد ، مثلاً  کارمند جدیدی که تازه وارد یک قسمت می شود بیشتر مورد آزار روانی قرار می گیرد ، یا وقتی که رئیس قسمت عوض شود احتمال اینکه او کارمندی را آزار بدهد زیاد است، و حتی ممکن است که خودش مورد آزار روانی کارمندان قرار گیرد .

کلاً تمام تحقیقات نشان داده که 75 در صد از موبینگ ها علیه خانمها می باشد ، ولی متاسفانه به این آمار نمی توان صد در صد اطمینان کرد به دو دلیل :

1 - خانمها معمولاً در مورد مشکلات راحت تر حرف می زنند و سریع تر از آقایان به دکتر مراجعه می کنند .

2- در تمام تحقیقات دو برابر افراد مورد تحقیق خانم بوده اند ، به همین دلیل نتیجه بدست آمده نشان می دهد که بیشتر قربانیان موبینگ خانمها هستند .

3- یکی دیگر از علل اینکه خانمها بیشتر مورد موبینگ قرار می گیرند اینستکه در سازمانهای آموزشی و سازمانهای بهداشت و سلامت بیشتر موبینگ دیده می شود و درست در این قسمتها اکثر کارمندان خانم هستند .

در بخشهای کارگری کمتر موبینگ دیده می شود و علت اینکه چرا در سازمانهای آموزشی و سلامتی آزار روانی بیشتر است  را نمی توان بدرستی توضیح داد ، ولی احتمالاً در مشاغلی که انسانها با مراجعه کننده سروکار دارند بر خورد افراد شخصیت آنها را بهتر نشان می دهد و شاید به همین دلیل هم راحتر مورد حمله قرار می گیرند ،وعلت دیگر هم اینستکه در این نوع مشاغل بیشتر می توان در مورد نحوه کار کردن قضاوت کرد که خود دلیلی برای موبینگ بوجود می آورد .

در کشور های غربی بسیاری از موارد موبینگ تیتر روزنامه های روز را تشکیل می دهند ، خصوصاً اگر سیاستمداران یا دارندگان قدرت در گیر آن باشند که معمولاً در ادامه موبینگ  با فاش کردن مسائل خصوصی فرد مورد نظر سعی می کنند چهره واعتبار طرف مربوطه را به نحوی آلوده کنند و حیثیت اجتماعی و سیاسی او را خدشه دار کنند تا به این وسیله او را از دور خارج کنند. 

علت تلاش دانشمندان در بررسی پدیده موبینگ اینست  که بد جنسی در مقابل همکاران یا زیردستان و کلاً در محیط کاری ،مدارس و ... ضرر زیادی به پیشرفت اقتصادی می زند .

اثرات موبینگ بر روی افراد :

قربانیان موبینگ به مرور دچار ناراحتی های سختی می شوند و نمی توانند در محل کارشان حاضر شوند . روانشناسان تا آنجا تحقیق کرده اند که گاهی بعلت آزار روانی مداوم بعضی از قربانیان دچار بیماری  PTSD   posttramatischen Blastungs reaktionمی شوند، یعنی فشار روانی دائمی که فرد را دچار یک نوع نگرانی یا ترس مانده گار می کند . این بیماری است که معمولاً افرادی که شاهد یک فاجعه وحشتناک بوده اند دچار آن می شوند ، مثل قربانیان جنگ یا فجایع طبیعی همانند زلزله- طوفان یا گرسنگی - مرگ نزدیکان در اثر تصادف این افراد اگر معالجه نشوند حتی سالها بعد از حادثه هم خاطرات آن زمان آزارشان می دهد به حدی که دائم دچار ترس ،بد خوابی وبی خوابی هستند و گاهی دچار فراموشی می شوند ومرتب کابوس می بینند  ، فوری عصبانی می شوند و دچار افسردگی می باشند .

این افراد به دو گروه تقسیم می شوند ،

گروه اول  گوشه گیر و منزوی می شوند و در افسردگی خود فرو می روند .

گروه دوم  برعکس خیلی فعال می شوند و همه جا و برای هر کسی ماجرای خودشان را تعریف می کنند و بدنبال کسی می گردند که به آنها در رسیدن به حقشان کمک کند .

در بسیاری از موارد قربانیان موبینگ تنها هدف زندگی شان منحصر به اثبات حقشان می شود .

دکتر لی مان معتقد است که رفتار این افراد باعث می شود که نزدیکان و دوستان آنها بعلت شنیدن مداوم ماجرا خسته  شوند و دیگر قادر به تحمل فرد نباشند و خودشان را کنار بکشند . در حقیقت با این رفتار شخص مورد آزار حمایت اطرافیان خودش را هم از دست می دهد .

 

بررسی نمونه ای از اثرات موبینگ در مدارس  :

معمولاً قربانیان موبینگ برای رها شدن از آزار و اذیت سعی می کنند مدرسه خودشان را عوض کنند . ولی تغییر مدرسه نشانه شکست است وروی شخصیت آنها اثر منفی می گذارد . وضمناً عامل موبینگ را بطور غیر مستقیم تشویق می کند ، تجربه نشان داده که حمایت و پشتیبانی معلمین در این شرایط معمول نیست ، اما مدارسی هستند که آزار و اذیت شاگردان را تحمل نمی کنند .

قربانیان موبینگ ممکن است که ابتدا حرفی نزنند ولی در دراز مدت  رفتار خشونت آمیزی می یابند و شاید سالیان بعد دست به کشتار های خشونت آمیز بزنند همانند ماجرای    مدارس  Littlton۱۹۹۹    ,Jokela 2007 ,Emsdetten 2006,

  Ansbach 2009,  Kauhajoki  sep 2008  ,Winneden 2008 در ماجرای وینندن آلمان   نوجوان 17 ساله ای با تفنگ شکاری پدرش در 11 مارس 2008 به مدرسه قدیمی خودش آلبرتویل حمله کرد و 15 نفر را به قتل رساند و در پایان خودکشی کرد . او در وبسایت خودش نوشته بود " من از این زندگی فلاکت بار خسته شده ام .  همه مردم به من می خندند و هیچ کس مرا جدی نمی گیرد . به همین دلیل به مدرسه ام در وینندن می روم تا آنجا را با خاک یکسان کنم ".   پدر این نوجوان که مرد ثروتمندی است  به مامورین گفت که پسرش در زندگی هیچ کمبودی نداشته و سال گذشته که ترک تحصیل کرده وارد کار تجاری شده بود و یکی از تنیس بازان خوب بوده است . ماجرای بعدی دبیرستان فنی حرفه ای کاهاجوکی در فنلاند بود که دانش آموز 22 ساله ای یک روز به مدرسه حمله می کند و با اینکه در مدرسه حدود 200 دانش آموز حضور داشتند او با هدف مشخص 7 نفر از همکلاسی ها و دو معلم را می کشد و بعد هم خودش را بشدت مجروح می کند .

 در چند سال گذشته تعداد زیادی از این ماجراها در سراسر دنیا اتفاق افتاده که با توجه به فرهنگ کشور ها نوع حمله و خشونت  متفاوت بوده است ولی تعداد زیادی قربانی این نوع حملات شده اند  .

 

چه امکاناتی برای موبینگ شدگان وجود دارد ؟ و چگونه می توانند خودشان را در مقابل موبینگ محافظت کنند ؟

این طور که تحقیقات نشان داده بندرت قربانیان موبینگ می توانند در همان محل بکار خود ادامه دهند . از 50 نفری که مورد نظر بودند فقط  6 نفر از آنها توانستند در همان محل  بکار خود ادامه دهند و تنها 4 نفر از آنها توانستند وضعیت شغلی بهتری بدست بیاورند .

 نکات زیر می تواند به شخص در مقابله با موبینگ کمک کند :

1-    مرزی در ارتباط با اطرافیان خود تعین کنید و فاصله مشخصی را رعایت کنید

موبینگ کردن معمولاً احتیاج به وقت دارد و بمرور اتفاق می افتد ، به همین دلیل هم ابتدا قربانی اصلاً متوجه شرایط خودش نمی شود . برای مثال شخص احساس می کند که بعضی از همکاران حرف او را قطع می کنند و بعضی دیگر سعی می کنند با او حرف نزنند .

-         چه زمانی شخص باید بدنبال دلیل بگردد ؟

-         چه زمانی باید فرد احساس خطر کند ؟

-         چه مدتی شخص باید بی احترامی و بی توجهی سر پرست را تحمل کند؟

در اروپا با اینکه موبینگ بعنوان یک مشکل سازمانی شناخته شده باز هم ادعای قربانیان موبینگ را مسئولان با ناباوری گوش می کنند و گزارش آنان را با شک و تردید می پذیرند ، و علت آن اینستکه  آزار روانی را خیلی مشکل می توان ثابت کرد و به همین دلیل هم شخص موب شده باید خیلی با دقت اقدام کند . بررسی های انجام شده نشان می دهد که قربانیان موبینگ خیلی دیر متوجه شده بودند که چه اتفاقی افتاده و به همین جهت هم نمی توانستند در همان محل بکار خود ادامه دهند زیرا تنها راه نجات در ابتداء فاصله گرفتن از سایرین می باشد ، چون این قربانیان بمرور زمان از نظر روانی و جسمی کاملاً ضعیف می شوند و شرایط اجتماعی این افراد هم بعلت موبینگ تغییر می کند ، بنابراین شخص باید برای تقویت شرایط روحی و جسمی خود و بر رسی موقعیت خودش  از محیط کارش فاصله بگیرد تا بتواند تصمیم بگیرد که چگونه به کارش ادامه دهد .

بهترین عمل در این مرحله اینستکه شخص به یک روانشناس یا مشاور مراجعه کند و مشکل را با او مطرح کند زیرا این متخصصین می توانند بهتر به فرد در حل مشکلش کمک کنند .

2-    تعییر شرایط کاری

  موبینگ وقتی متوقف می شود که شخص موب کننده جدا شود حتی اگر سر پرست یا رئیس قسمت شدیداً مقابل این روش ایستادگی کند . 

3-شرایط را خراب تر نکنند .

افرادی که توانستند در مقابل موبینگ مقاومت کنند و شرایط را به نفع خود تغییر دهند معمولاً انسانهای دقیق و محافظه کاری هستند و روشی را انتخاب کرده اند  که شرایط خودشان را بدتر نکنند ، مثلاً کمتر غیبت داشته اند  و کار خود را بدرستی انجام داده اند و از بحث و گفتگو با موب کننده خود داری کرده اندو همچنین بدون مطالعه سر پرست یا رئیس قسمت را مطلع نکرده اند ، این افراد سعی کرده اند کلاً از هر کاری که مشکل را بزرگتر کند پرهیز کنند . البته این در شرایطی امکان پذیر است که موب کننده دست بر دارد چون دیگر بهانه ای برای آزار دادن ندارد .

4-    تغییر محل کار

اگر شرایط کاری غیر قابل تغییر باشد شخص باید سعی کند محل کارش را در همان سازمان عوض کند و اگر سازمان کوچک است و امکان تغییر درون سازمان وجود ندارد او باید اقدام به یافتن کاری در محل دیگری کند . البته این در صورتی است که آزار دهنده رئیس یا سر پرست قسمت باشد در این صورت واقعاً ادامه کار در چنین شرایطی باعث تضعیف روحی و جسمی شخص می شود و ضمناً کیفیت کاری او را کاهش می دهد که مطمناً در سوابق او درج می شود بنابراین باید شخص قبل از اینکه شرایط  بدتر شود اقدام به تغییر محل کار خود کند .

 چرا موبینگ بوجود می آید؟

جواب دادن به این سئوال با اطلاعات فعلی که در دسترس محققین می باشد مشکل است ولی یکی از دلایل اصلی موبینگ را می توان شرایط سازمانی و اختلاف طبقاتی یا تعلق طبقاتی متفاوت موب شونده و موب کننده دانست و جهت اثبات این مطلب آمار و مثالهای زیر آمده است.

الف- دلایل سازمانی در موبینگ :

دکتر لی مان معتقد است که موبینگ در اثر ضعف مدیریت و شرایط نامناسب کاری و کاهش ارزش های اخلاقی بوجود می آید . مشابه این نتیجه را تحقیقات دانشمندان فنلاندی و نروژی و آلمانی هم بدست آورده اند ، آنها هم معتقدند در همه سازمانهایی که بدرستی اداره نمی شوند و رقابت صحیح بین کارمندان وجود ندارد موبینگ مشاهده می شود . در این سازمانها مشکلات اداری بدرستی حل نمی شود و روش اطلاع رسانی مناسبی وجود ندارد . خصوصاً قسمتهایی که سر پرست از مسئولیت کارمندان اطلاعی نداشته باشد و در مورد حدود وظایف و هدف کاری بحث و گفتگویی نشود موبینگ دیده می شود ، نامشخص بودن حدود وظایف کارمندان و عدم تقسیم صحیح کاری و عدم اطمینان در محیط کار خود دلایل دیگری برای موبینگ می باشند .

ب- دلایل مدیریتی در موبینگ :

موبینگ در بسیاری از موارد در اثر ضعف مدیریت می باشد ، یعنی مدیریت یا سر پرستی مشکل را دیده ولی در جهت حل آن اقدامی نکرده است . در حقیقت مدیریت قادر به حل مشکل نیست ، زیرا اگر مدیریت صحیح باشد اصلاً شرایط برای موبینگ بوجود نمی آید و اگر هم بوجود بیآید یک مدیر لایق می تواند با دخالت به موقع و تعین حدود وظایف کارمندان مشکل را از سر راه بر دارد .

متاسفانه تحقیقات متفاوت نشان داده که 70 تا 80 در صد موارد موبینگ با همکاری مدیریت یا سرپرستی صورت می گیرد و حتی در موارد زیادی موب کنند ه خود شخص مدیر یا سر پرست می باشد . 

ج- موبینگ جهت تغییر موقعیتهای شغلی :

یکی دیگر از دلایل موبینگ استفاده از این روش برای جابجایی افراد می باشد به این وسیله می خواهند که شخص مورد نظر خود به خود استعفاء دهد یا کارش را واگذار کند زیرا مدیریت  نمی تواند او را مستقیم جابجا کند ، یا اخراج او باعث ضرر مالی  سازمان می شود .

 

 

د- موبینگ جهت مقصر جلوه دادن شخص یا تلافی کردن :

تعلق گروهی برای انسانها بسیار مهم بوده و هست ولی گاهی موارد وقتی گروه دچار مشکل شود افراد گروه سعی می کنند همه تقصیر ها را گردن یک نفر بیاندازند و این کلاً در گروه های متفاوت مرتباً تکرار می شود و این تقریباً بدشانسی فرد است . مدل دیگر موبینگ ناشی از کینه شخصی می باشد در حقیقت شخص دیگری را موب می کند چون به دلیلی از او ناراحت است. مثل آقائی که از همکار خانمی در خواست ازدواج می کند ولی خانم مورد نظر رد می کند . یا رئیسی که احساس کند کارمندش کار را بهتر از او انجام می دهد .

و- موبینگ بعلت شرایط شخصیتی یا اخلاقی فرد 

گاهی دلیل موبینگ در شخصیت قربانی می باشد ،بعضی افراد اشکالات شخصیتی دارند که باعث می شود که بهتر قربانی موبینگ بشوند ، آنها معمولاً خیلی دیر متوجه اشکالات محیطی می شوند و یا اینکه همیشه سعی می کنند از مشکلات دوری کنند ولی بر عکس دائم دچار مشکل می شوند، این افراد شناخت اجتماعی صحیحی ندارند و به همین دلیل قربانی موبینگ می شوند ، اما این به معنی آن نیست که افرادی که شناخت  صحیح اجتماعی دارند قربانی موبینگ نشوند . 

راههای مبارزه با موبینگ

آنچه که تاکنون تحقیقات انجا م شده نشان داده موبینگ یک مشکل اجتماعی است که روز بروز اهمیت بیشتری می یابد . مسئله ای که در بسیاری از سازمانها به مشکلات روزانه سازمانی تعلق دارد ، بنابراین باید راههایی جهت جلوگیری از موبینگ پیش بینی شود . در بسیاری از سازمانهای اروپایی جزء دروس آموزشی حین کار دروسی هم در زمینه موبینگ یا آزار روانی در محیط کار برای کارمندان پیش بینی شده است ، زیرا اکثر سازمانها ضرر های اقتصادی ناشی از موبینگ را محاسبه کرده اند . در حقیقت تنها کارمند آزار دیده ضرر نمی کند بلکه بعلت غیبت مکرر کارمند و عدم انجام صحیح کار بعلت ناراحتی روحی که کارمند دچار آن است باعث کاهش تولید سازمانی می شود و ضرر سنگینی به سازمان مربوطه می زند .

بنابراین بهترین روش اینستکه جهت پیش گیری از این مشکل همه سازمانها دوره های مخصوصی در بر نامه های آموزش حین کار طرح کنند تا کارمندان برای مبارزه با موبینگ آمادگی بیآبند.

 منابع:   

   http://www.mobbingportal.com/leymannbooks.html                                                                          

  http://www.palverlag.de/Mobbing.html  

http://www.internetratgeber-recht.de/Arbeitsrecht/frameset.htm   

www.Focus.de/amoklaefer-hass-auf-schule -

www.Zeit.de/jugendgewalt  -   

 www.mardomsalari.com/TEMPLATE1/news.aspx?NID   -

-         ترجمه و خلاصه از  Zahra Khabbaz-Beheshti 

-         مقاله مهدی مال میر روزنامه نگار